Lý luận cơ bản Y học cổ truyền là kiến thức nền tảng mà sinh viên chuyên ngành cần nắm rõ để những quyết định trong thực tiễn khám chữa bệnh đều dựa trên những cơ sở khoa học, không phải “làm chừng, đoán mò”.

Sơ lược những vấn đề lý luận cơ bản Y học cổ truyền

Y học cổ truyền là nền Y học được hình thành từ lâu đời với nhiều danh Y lỗi lạc (Tuệ Tĩnh, Hải thượng Lãn Ông - Lê Hữu Trác,...), chữa thành công nhiều bệnh tật nguy hiểm cho con người nhưng không cần dùng thuốc mà dựa vào cân bằng âm - dương; ngũ - hành. Vậy, cơ sở của phương pháp chẩn đoán, điều trị mà thầy thuốc áp dụng là gì?

Hầu hết, các tài liệu Đông Y chọn lọc đều có đề cập qua những lý luận Y học cổ truyền căn bản như sau:

Học thuyết kinh lạc

Kinh lạc là một tên gọi dùng để chỉ các kinh mạch và lạc mạch bên trong cơ thể. Kinh lạc là con đường vận động theo đường thẳng và đường ngang của âm dương, tân dịch, khí huyết khiến con người từ lục phủ, ngũ tạng, cân, mạch, xương kết thành một chỉnh thể thống nhất.

Có 12 kinh mạch chính: 6 ở tay và 6 ở chân có tác dụng lưu thông khí huyết, bảo vệ cơ thể chống ngoại tà; liên kết với tạng, phủ tạo thành một khối thống nhất. Về mặt bệnh lý, khi hệ kinh lạc thì mất khả năng hoạt động, khiến kinh khí không thông dễ bị ngoại tà xâm nhập và gây bệnh. Kinh mạch nối liền với tạng phủ và có đường đi ở những vị trí nhất định của cơ thể. Y sĩ sẽ dựa vào đó để chẩn đoán bệnh. Ví dụ nhức đỉnh đầu là do can, đau nửa đầu là do đởm,...Học thuyết này được ứng dụng nhiều trong xoa bóp, châm cứu, chỉ đạo việc quy tác dụng của thuốc tương ứng với tạng, phủ hay đường kinh nào đó gọi là sự quy kinh của thuốc. Ví dụ như quế chi vào phế nên chữa ho, cảm mạo; ma hoàng vào phế nên chữa ho hen, vào bàng quang nên có tác dụng lợi niệu.

Học thuyết tạng phủ

Chắc hẳn đây là học thuyết không còn xa lạ với các bạn sinh viên Trung cấp Y học cổ truyền, ngũ tạng tức là 5 bộ phận của cơ thể làm nhiệm vụ tàng trữ, vận chuyển khí, tinh, huyết, tân dịch đó là: tâm (phụ là tâm bào lạc), can, tỳ, phế, thận.  Lục phủ là 6 bộ phận thu nạp, hấp thu, vận chuyển, tiêu hóa các chất được nạp vào cơ thể qua con đường ăn uống: đởm, vị, tiểu đường, đại trường, bàng quang và tam tiêu.

Nguyên nhân gây bệnh

1. Học thuyết âm dương

Giáo trình lý luận cơ bản Đông Y PDF cũng đề cập sâu vào phần này.  Học thuyết âm dương nhìn nhận rằng sự vật luôn vận động không ngừng và có những mâu thuẫn không đồng nhất, từ biến hóa, phát sinh, phát triển và tiêu vong. Nó quán triệt từ đầu đến đuôi, từ đơn giản đến phức tạp trong quá trình cấu tạo cơ thể, sinh lý, bệnh lý, chẩn đoán và phương pháp điều trị.

Các quy luật cơ bản trong học thuyết âm dương: Âm dương đối lập nhau, Âm dương hỗ căn, Âm dương tiêu trưởng, Âm dương bình hành; ứng dụng trong Y học (sinh bệnh lý, chẩn đoán, thuốc, phương pháp điều trị,...).

2. Học thuyết ngũ hành

Ứng dụng của học thuyết ngũ hành là quan sát, quy nạp, nêu lên sự tương quan của các hoạt động sinh lý trong các tạng phủ, để chẩn đoán bệnh, tìm tính năng, tác dụng của thuốc để bào chế thuốc men.

Nội dung của học thuyết ngũ hành: định nghĩa, sự quy hành về ngũ hành trong tự nhiên và trong cơ thể người; các quy luật hoạt động của ngũ hành; ứng dụng trong Y học (về quan hệ sinh lý, về quan hệ bệnh lý, về chẩn đoán, về điều trị, về bào chế thuốc).

3. Học thuyết thiên nhân hợp nhất

Học thuyết thiên nhân hợp nhất nói về mối quan hệ thống nhất lẫn mâu thuẫn của con người với điều kiện tự nhiên. Trong đó con người chế ngự, thích nghi, cải tạo, chinh phục tự nhiên và xã hội sẽ tồn tại và phát triển. Y học ứng dụng học thuyết này để đề ra các biện pháp phòng chữa bệnh nhờ tìm ra được các nguyên nhân.

Nguyên nhân gây bệnh khác

1. Nguyên nhân bên trong

Bảy thứ tình chí gây ra do những rối loạn về tâm lý, tình cảm. Đó là: Vui, giận, buồn, nghĩ, lo, kinh sợ. Khi cảm xúc thay đổi có thể gây mất cân bằng âm dương, tạng phủ, khí huyết, kinh lạc gây ra các bệnh như huyết áp cao, loét dạ dày, suy nhược thần kinh,...Đặc biệt thất tình có quan hệ với tạng phủ, gây ra các triệu chứng bệnh cho 3 tạng: Tâm, can, tỳ

• Tâm: chính xung, kinh quý, mất ngủ, mất trí nhớ, tinh thần bất ổn, hay bị hoảng loạn, hoang tưởng, cười nói thao thao bất tuyệt.
• Can: uất ức, cáu gắt, đau tức,  kinh nguyệt không đều, thống kinh.
• Tỳ: chán ăn, đầy bụng, đại tiểu tiện khó, bế kinh, phong huyết,...

2. Nguyên nhân bên ngoài (lục dâm, lục tà)

Phong (gió), hàn (lạnh), thử (nắng), thấp (độ ẩm), tạo (độ khô), hỏa (nhiệt), khi trở thành nguyên nhân gây bệnh gọi là lục dâm, lục tà. Đây là những yếu tố gây ra một số bệnh ngoại cảnh như nhiễm trùng, đau thần kinh ngoại biên do lạnh, các bệnh truyền nhiễm. Chúng có mối quan hệ với thời tiết: Chẳng hạn  phong: mùa xuân, hàn: mùa đông, thử: mùa hè, táo: màu thu. Trong những thứ khí này thì phong thường xuất hiện nhiều hơn và gây bệnh có tính chất phức tạp như phong hàn, phong nhiệt, phong thấp,...

Vừa rồi là bản tóm tắt Y học cổ truyền căn bản. Các bạn có thể tham khảo thêm chi tiết hơn trong bài giảng Y học cổ truyền qua các tập, mỗi phần sẽ đi sâu để phân tích, mổ xẻ  từng chi tiết. Hy vọng bài viết đã cung cấp cho các bạn nguồn tài liệu quý giá. Chúc các bạn học tập tốt, trở thành những Y sĩ giỏi trong tương lai.

Cao đẳng Y khoa Phạm Ngọc Thạch TPHCM tổng hợp!